Nowoczesne sadownictwo jest zagrożeniem dla tradycyjnych sadów? Niestety, niekiedy tak, dlatego Krajowy Program Rolnośrodowiskowy wspiera ochronę bioróżnorodności także w dziedzinie sadownictwa. Czy uda się zachować genotypy, czyli zapomniane odmiany nie dające owoców tak doskonałej jakości, ale odporniejsze na choroby, szkodniki i warunki atmosferyczne? Czy proces zanikania uda się powstrzymać, zależeć będzie od wsparcia i systemowego wprowadzenia założeń WPR. Na szczęście w nowej perspektywie budżetowej na lata 2014-2020 przewidziano środki na zachowanie starych tradycyjnych nasadzeń w ich jak najbardziej naturalnym wydaniu. Dotychczas dopłata wynosiła 2100 zł do hektara, a jak będzie w przyszłości?

Sad tradycyjny powinien:
- składać się minimum z 12 drzew co najmniej 4 odmian lub gatunków w wieku powyżej 15 lat;
- korony drzew nie mogą być uformowane niżej niż na wysokości 120 cm;
- obwód ich pni powinien przekraczać 47 cm na wysokości około 1 m;
- w przeliczeniu na na hektar powierzchni sadu liczba drzewek musi przekraczać 90 sztuk.

Można uzupełnić nasadzenia do 40% obsady wszystkich drzew, o co najmniej o trzy gatunki lub odmiany drzew wymienione w załączniku nr 4 do rozporządzenia lub odmiany drzew tradycyjnie uprawianych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przed 1950 r. (powiększenie wymaga zwiększenia liczby odmian lub gatunków). Drzewa powinny być uszlachetnione na podkładkach silnie rosnących i prowadzone jako drzewa wysokopienne. Sad może mieć rozstawę 4 m na 6 m a najmniej gęstą - 10 m na 10 m. W sadzie tym trzeba wykonywać wszelkie zabiegi mające na celu podtrzymanie owocowania, a zatem takie jak: cięcie sanitarne drzew oraz  prześwietlanie nadmiernie zagęszczonych koron, usuwanie odrostów i samosiewów, bielenie pni starych drzew i zabezpieczanie pni młodych drzew przed ogryzaniem przez gryzonie, utrzymanie ogólnego porządku w sadzie, a także koszenie i usuwanie trawy lub wypasanie.

Co zmieni się w latach 2014-2020?
Wariant zachowania starych odmian będzie dalej kontynuowany. Jego celem jest zachowanie genotypów roślin sadowniczych, ale także organizmów naturalnie występujących w sadach i na plantacjach, utrwalenie tradycyjnego sposobu uprawy i ważnych elementów krajobrazu wsi.
Szczegółowe zalecenia co do ilości, wielkości, sposobu posadzenia oraz wykonywanych prac pozostają jak w poprzedniej perspektywie budżetowej.  
Konieczne jest zabezpieczanie drzew przed gryzoniami, koszenie, rozdrabnianie lub wypasanie traw do 31 lipca.

Wariant ten przewiduje także zakładanie nowych sadów - reintrodukcję starych  odmian drzew owocowych. Ich powierzchnia  nie może być mniejsza niż 0,1  ha i nie większa niż 1 ha, z liczbą drzew spełniających kryteria ilościowe  i jakościowe.
Podkreślić należy, że wprowadza się obowiązek zachowania sadu co najmniej przez okres kolejnych 10 lat od uzyskania ostatniej płatności rolnośrodowiskowej, tak  aby po zakończeniu pobierania pieniędzy sady nie zostały wycięte. W założeniach projektu rolnik/sadownik sadzi nowy sad z dawnymi odmianami,  które zajmują co najmniej 60% nasadzenia. Może dosadzić 40% wysokopiennych drzew innych odmian na silnie  rosnących podkładkach. Gęstość nie powinna być mniejsza niż 125 drzew/ha. W sadzie takim musi się znaleźć co najmniej 10 odmian lub gatunków drzew owocowych wymienionych w rozporządzeniu lub odmian drzew  tradycyjnie uprawianych w Polsce przed 1950 r.  Beneficjent programu zobowiązuje się wykorzystywać podkładki silnie rosnące w sadzie z dawnymi odmianami drzew owocowych, np. siewkę Antonówki dla jabłoni,  siewkę gruszy kaukaskiej dla gruszy. Drzewa takie powinny być prowadzone jako wysokopienne.

Przykładowe stare odmiany
Odmiany jabłoni: Ananas Bierżenicki, Antonówka Półtorafunt., Aporta, Babuszkino, Beforest, Boiken, Bukówka, Cellini, Cesarz Wilhelm, Charłamowska , Cytrynówka, Glogierówka, Grafsztynek Czerwony, Grafsztynek Finlandzki, Grafsztynek Prawdziwy, Grahama , Jubileuszowe, Grochówka, Gruchoty, Jakub Lebel, Kalwilla Jesienna , Kantówka, Gdańska, Kardynalskie, Koksa Pomarańczowa, Kosztela, Kronselska, Królowa, Krótkonóżka, Książę Albrecht Pruski, Książęce, Kuzynek Buraczek, Landsberska, Malinowa Oberlandzka, Montwiłówka, Niezrównane Peasgooda, Ontario, Oliwka, Czerwona, Oliwka Inflancka, Pepina Linneusza, Pepina Ribstona, Piękna z Barnaku , Piękna z Hrnhutt, Piękna z Rept, Rajewskie, Rarytas Śląski, Reneta Ananasowa, Reneta , Baumana, Reneta Blenheimska, Reneta Gwiazdkowa , Reneta Kasselska, Reneta Kulona, Reneta Muszkatołowa, Reneta Orleańska, Reneta Sudecka, Reneta Szampańska, Reneta Szara, Reneta Złota, Reneta Zuccalmagilio, Różanka Polska, Ryszard Żółty, Signe Tillisch, Suislepper, Sztetyna Czerwona, Sztetyna Zielona, Titówka, Złotka Kwidzyńska, Zorza, Żeleźniak.

Odmiany grusz: Bera Liońska, Bera Szara, Bera Ulmska, Bergamota Czerwona Jesienna, Boika, Cytrynówka, Diuszesa Wczesna, Dobra Ludwika, Dobra Szara, Dr Jules Gujot, Dziekanka Lipcowa, Dziekanka Jesienna, Flamandka, Józefinka, Kalebasa Płocka, Kongresówka, Król Sobieski, Amanlisa, Bera Boska, Bera Diela, Księżna Elza, Napoleonka, Owsianka, Panienka, Paryżanka, Patawinka, Pomarańczówka, Proboszczówka, Pstrągówka, Pstrągówka Zimowa, Salisbury, Tongrówka, Urbanistka, Winiówka Francuska, Żyfardka.

Odmiany czereśni: Bladoróżowa, Czarna Późna, Donissena Żółta, Gubeńska, Gubińska Czarna, Kanarkowa, Kassina, Kozerska, Kunzego, Lotka Trzebnicka, Merla, Miodówka, Przybrodzka, Sercówka Nieszawska, Wczesna Riverso, Wolska

Odmiany wiśni: Hiszpanka, Hortensja, Książęca, Minister Podbielski, Pożóg 29, Szklanka Wielka, Wczesna Ludwika, Włoszakowice, Wróble, wiśnie odroślowe lokalne.

Odmiany śliw: Brzoskwiniowa, Fryga, Kirka, Lubaszka, Mirabelka z Nancy, Renkloda Zielona, Węgierka, Łowicka.

W kolejnych częściach przedstawimy charakterystykę najbardziej wartościowych odmian.